چکیده
پلاستیک، ماده‌ای که زندگی مدرن را متحول کرد، امروز به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی ما تبدیل شده است. از بسته‌بندی مواد غذایی گرفته تا قطعات خودرو، حضور آن همه‌جا دیده می‌شود. اما این حضور گسترده، هزینه‌های سنگینی برای سیاره ما داشته است. در پاسخ به این بحران، دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی دست‌به‌کار شده و مجموعه‌ای از الزامات محیط زیستی برای کنترل تولید، طراحی، استفاده و بازیافت قطعات پلاستیکی را تدوین کرده‌اند که تولیدکنندگان را ملزم به رعایت استانداردهای جدیدی می‌کند. این الزامات بر محورهایی چون انتخاب مواد اولیه ایمن، طراحی برای بازیافت‌پذیری، مسئولیت تولیدکننده در پایان عمر محصول (EPR: Extended Producer Responsibility)، کنترل آلاینده‌ها و برچسب‌گذاری متمرکز هستند و دیگر یک انتخاب نیستند، بلکه کلید بقا و رقابت در بازار آینده خواهند بود (OECD, 2024; UNEP, 2023). بیایید سفری به دنیای این قوانین داشته باشیم و ببینیم آینده صنعت پلاستیک چگونه رقم می‌خورد.
روند رسیدن به این الزامات (سیر تاریخی)
مسیر رسیدن به قوانین امروزی، یک مسیر تدریجی و چند دهه‌ای بوده است:
- دهه ۱۹۷۰-۱۹۸۰ (آگاهی اولیه): با رشد جنبش‌های زیست‌محیطی، اولین نگرانی‌ها در مورد زباله‌های پلاستیکی و ماندگاری آن‌ها در طبیعت شکل گرفت. تمرکز اصلی بر مدیریت زباله و پر شدن سریع محل‌های دفن بود. شعار “کاهش، استفاده مجدد، بازیافت” (Reduce, Reuse, Recycle) در این دوره متولد شد.
- دهه ۱۹۹۰-۲۰۰۰ (تمرکز بر مواد شیمیایی خطرناک): تحقیقات علمی، خطرات برخی افزودنی‌ها در پلاستیک‌ها را برای سلامت انسان آشکار کرد. این امر منجر به تدوین قوانینی مانند RoHS و REACH در اروپا شد که استفاده از مواد خطرناک خاص را محدود می‌کرد.
- دهه ۲۰۱۰ (بحران پلاستیک‌های یک‌بارمصرف و ظهور EPR): تصاویر تکان‌دهنده از جزایر پلاستیکی در اقیانوس‌ها و آگاهی عمومی از بحران میکروپلاستیک‌ها، فشار سیاسی و اجتماعی را به اوج رساند. در این دوره، اصل EPR به طور گسترده در اروپا و سایر نقاط جهان به کار گرفته شد و اولین موج ممنوعیت پلاستیک‌های یک‌بارمصرف (مانند کیسه‌ها و نی‌ها) آغاز شد.
- دهه ۲۰۲۰ (به‌سوی یک توافق جهانی): امروز، جهان به این نتیجه رسیده که اقدامات ملی و منطقه‌ای کافی نیست. مشکل پلاستیک یک بحران جهانی است که به یک راه‌حل جهانی نیاز دارد. به همین دلیل، سازمان ملل در حال کار بر روی یک معاهده جهانی و الزام‌آور برای مقابله با آلودگی پلاستیک است. این معاهده به دنبال کنترل کل چرخه عمر پلاستیک، از تولید تا دفع، خواهد بود.
نوع نگرش جهان به این الزامات
نگرش جهانی یکپارچه نیست و می‌توان آن را به سه گروه اصلی تقسیم کرد:
- گروه پیشرو (کشورهای اتحادیه اروپا، ژاپن، کانادا و برخی کشورهای درحال‌توسعه): این کشورها طرف‌دار قوانین سخت‌گیرانه و الزام‌آور جهانی هستند. آن‌ها بر کاهش تولید، حذف مواد شیمیایی خطرناک و اجرای کامل اصل EPR اصرار دارند و معتقدند که راه‌حل‌های داوطلبانه شکست‌خورده‌اند.
- گروه محتاط (کشورهای تولیدکننده نفت و پتروشیمی مانند آمریکا، روسیه، عربستان سعودی و ایران): این گروه معمولاً با تعیین سقف برای تولید پلاستیک بکر مخالف‌اند و ترجیح می‌دهند تمرکز بر مدیریت پسماند و نوآوری در بازیافت (راه‌حل‌های پایین‌دستی) باشد. آن‌ها بر حق حاکمیت ملی برای تعیین سیاست‌ها تأکید دارند.
- گروه کشورهای درحال‌توسعه (بسیاری از کشورهای آفریقایی، آسیایی و آمریکای لاتین): این کشورها بیشترین آسیب را از آلودگی پلاستیک می‌بینند؛ اما منابع کمتری برای مقابله با آن دارند. آن‌ها خواستار حمایت مالی و انتقال فناوری از کشورهای توسعه‌یافته هستند و تأکید دارند که مسئولیت اصلی بر دوش کشورهایی است که بیشترین تولید و مصرف را داشته‌اند.
انتخاب مواد اولیه و طراحی پایدار
همه چیز از نقطه شروع آغاز می‌شود. قوانین جدید تأکید دارند که تولیدکنندگان باید از همان ابتدا به فکر پایان عمر محصول خود باشند.
خداحافظی با مواد خطرناک: استفاده از مواد شیمیایی مضر مانند بیسفنول (BPA) Aکه در برخی بطری‌ها و ظروف یافت می‌شود، فتالات‌ها (برای نرم کردن پلاستیک) و برخی کندسوز کننده‌های بر پایه برم (BFRs)به‌شدت محدود یا ممنوع شده است. این مواد می‌توانند به سلامت انسان و محیط‌زیست آسیب بزنند.
طراحی برای محیط‌زیست: (Eco-Design) استاندارد مهمی مانند ISO 14006 به تولیدکنندگان کمک می‌کند تا محصولاتی طراحی کنند که:
- ازپلیمرهای قابل‌بازیافت ساخته شوند.
- ترکیبات پیچیده و چندلایه(که بازیافت را سخت می‌کنند) نداشته باشند.
- جداسازی قطعاتدر پایان عمر برای تفکیک و بازیافت آسان باشد.
در مرحله نخست، قوانین زیست‌محیطی استفاده از مواد مضر مانند بیسفنول A که در برخی بطری‌ها و ظروف یافت می‌شود، فتالات‌ها (برای نرم کردن پلاستیک) و برخی افزودنی‌های شیمیایی مانند کندسوز کننده‌های بر پایه برم (BFRs) را محدود کرده‌اند که این مواد می‌توانند به سلامت انسان و محیط‌زیست آسیب بزنند .(European Commission, 2020)
استاندارد ISO 14006 نیز راهنمایی‌هایی برای طراحی دوستدار محیط‌زیست (Eco-design) در محصولات پلاستیکی ارائه می‌دهد. این طرح به تولیدکنندگان کمک می‌کند تا:
- از پلیمرهای قابل‌بازیافت استفاده کنند.
- ترکیبات پیچیده و چندلایه(که بازیافت را سخت می‌کنند) نداشته باشند.
- جداسازی قطعاتدر پایان عمر برای تفکیک و بازیافت آسان باشد (ISO, 2021) .
شکل ۱: توزیع کاربردهای مختلف پلاستیک در جهان
در تصویر بالا، نمودار تفکیک کاربردهای مختلف تولید پلاستیک در سراسر جهان را مشاهده می‌کنید داده‌ای برگرفته از پلتفرم Statista با عنوان Packaging Is the Biggest Driver of Global Plastics Use. این نمودار نشان می‌دهد که بسته‌بندی سهم عمده‌ای در مصرف پلاستیک دارد و بیشترین رشد را نیز در آینده خواهد داشت (Statista, 2021).
مسئولیت توسعه‌یافته تولیدکننده (EPR)
یکی از مهم‌ترین اصول زیست‌محیطی امروز، اصل EPR یا Extended Producer Responsibility است. طبق این سیاست، تولیدکننده مسئول جمع‌آوری، بازگشت و بازیافت محصولات تولیدی خود در پایان عمر مصرف است .(OECD, 2024) این اصل در بسیاری از کشورها به‌صورت قانونی اجباری شده و حتی جریمه‌هایی برای عدم پایبندی به آن در نظر گرفته شده است (Nash & Bosso, 2013).
کنترل آلودگی در فرایند تولید
فرایند تولید قطعات پلاستیکی با انتشار آلاینده‌هایی مانند VOCs، گازهای گلخانه‌ای و میکروپلاستیک‌ها همراه است. قوانین زیست‌محیطی مانند Clean Air Act در آمریکا یا EU Industrial Emissions Directive، حد مجاز برای انتشار این آلاینده‌ها را تعیین کرده‌اند، هرچند بسیاری از مطالعات تأکید دارند که این مقررات در برابر رشد سریع صنعت پلاستیک کافی نیستند (Adler & Wells, 2023).
شکل ۲: پیش‌بینی تولید و مدیریت پسماند پلاستیک تا سال ۲۰۶۰
طبق Global Plastics Outlook: Policy Scenarios to 2060 سازمان :(OECD, 2022) OECD
مقدار پسماند پلاستیکی جهانی از ۳۵۳ میلیون تن در ۲۰۱۹ به حدود ۱,۰۱۴ میلیون تن تا ۲۰۶۰ می‌رسد (تقریباً سه برابر می‌شود)
الزامات برچسب‌گذاری و ردیابی
برای سهولت در تفکیک و بازیافت، بسیاری از کشورها الزام کرده‌اند که روی قطعات پلاستیکی نوع پلیمر (مانند PET، HDPE، PP) به‌وضوح مشخص شود. برچسب‌گذاری دقیق، قابلیت ردیابی مواد را افزایش داده و بازیافت‌پذیری را بهبود می‌بخشد (RoHS Directive, EU, 2020).
آینده الزامات جهانی
آینده الزامات زیست‌محیطی در این مسیرها حرکت خواهد کرد:
- تمرکز بر کاهش تولید (Production Caps): بحث داغ بعدی، تعیین سقف برای تولید پلاستیک بکر (تولید شده از نفت) خواهد بود. بسیاری از کشورها معتقدند تا زمانی که شیر تولید باز باشد، مدیریت پسماند بی‌فایده است.
- اقتصاد چرخشی واقعی (True Circular Economy): حرکت از “بازیافت” به سمت یک سیستم چرخشی کامل که در آن تعمیرپذیری و استفاده مجدد اولویت دارند و محصولات از ابتدا برای چندین چرخه عمر طراحی می‌شوند.
- گذرنامه دیجیتال محصول (Digital Product Passport): هر محصول پلاستیکی یک “شناسنامه دیجیتال” خواهد داشت که تمام اطلاعات مربوط به مواد تشکیل‌دهنده، درصد مواد بازیافتی، و نحوه بازیافت آن را در خود دارد. این کار شفافیت را به حداکثر می‌رساند.
- نوآوری در مواد جایگزین: سرمایه‌گذاری سنگین بر روی مواد زیست‌تخریب‌پذیر و کمپوست‌پذیر واقعی که بتوانند جایگزین پلاستیک‌های سنتی در کاربردهای خاص شوند.
الزامات در آینده ایران
ایران به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان بزرگ پتروشیمی و مصرف‌کنندگان پلاستیک، با چالش‌ها و فرصت‌های منحصربه‌فردی روبروست. پیشنهادهای عملی عبارت‌اند از:
- تدوین و اجرای قانون ملی EPR: تصویب یک قانون جامع “مسئولیت توسعه‌یافته تولیدکننده”، با اولویت بر صنایع بسته‌بندی، نوشیدنی و کالاهای الکترونیکی. تولیدکنندگان باید در هزینه جمع‌آوری و بازیافت مشارکت مالی داشته باشند.
- ایجاد زیرساخت تفکیک و بازیافت مدرن: سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی برای ساخت کارخانه‌های تفکیک از مبدأ و مراکز بازیافت پیشرفته. حمایت از فعالان غیررسمی در زنجیره بازیافت و ساماندهی آن‌ها می‌تواند بخشی از این راهکار باشد.
- تعیین استانداردهای ملی برچسب‌گذاری: ایجاد یک سیستم برچسب‌گذاری ساده و یکپارچه برای تمام محصولات پلاستیکی تا مصرف‌کنندگان و مراکز بازیافت به‌راحتی نوع پلاستیک را تشخیص دهند.
- ارائه مشوق‌های مالیاتی برای صنایع سبز: شرکت‌هایی که از مواد بازیافتی استفاده می‌کنند، محصولات قابل بازیافت طراحی می‌کنند یا مصرف پلاستیک خود را کاهش می‌دهند، باید از تخفیف‌های مالیاتی یا وام‌های کم‌بهره بهره‌مند شوند.
- ممنوعیت تدریجی پلاستیک‌های یک‌بارمصرف غیرضروری: شروع با اقلامی مانند کیسه‌های پلاستیکی نازک، ظروف یک‌بارمصرف فومی و نی‌های پلاستیکی و حمایت از جایگزین‌های بومی و پایدار.
نتیجه‌گیری
مجموعه‌ای از الزامات بین‌المللی زیست‌محیطی، از طراحی تا پایان عمر قطعات پلاستیکی، برای مقابله با بحران پلاستیک اجرا شده‌اند. رعایت این الزامات نه‌تنها برای حفظ محیط‌زیست حیاتی است، بلکه در آینده‌ای نزدیک به بخشی اجتناب‌ناپذیر از مجوزهای تولید و صادرات محصولات پلاستیکی تبدیل خواهد شد.
